Bu haftaki yazımızda spor öncesi ve spor yapılan dönemde muayene olmanın önemini vurgulamak istiyorum. Ve bir de doğuştan kalp hastası ve rahatsızlığı olan insanlarında şiddetli ve yoğun fiziksel aktivite yapmamasını hatırlatmak içindir. Sporda ani ölümler konusunda kalpten kaynaklanan ani ölümler kadar darbe sonucu, doping etkisi olan ilaçlara bağlı ve ısı çarpması gibi nedenlerden dolayı ölümler gerçekleştiğini de belirtmek isterim. Ayrıca sporda ani ölüm olaylarını diğer ölümlerle karşılaştırdığımızda spor esnasında yaşanan can kayıplarının çok çok daha az olduğu görülecektir. Sağlıklı yaşam için bilinçli yapılan sporun olumlu etkileri saymakla bitmeyecek kadar çoktur, ancak bilinçsizce yapılan ve hareketsiz ya da sporsuz yaşayan kişilerin aniden yüksek şiddetli antrenmanlara başlaması da riskler taşımaktadır. Bunun için antrenman şiddeti zamanla kademeli olarak arttırılmalı, daha çok daha çabuk yarar sağlarım umuduyla zorlayıcı antrenmanlara hemen geçmemelidir. Son olarak da özellikle gecen haftalarda yazdığım bir yazıda gençleri uyarmıştım vücut geliştirmek için kullanılan bir çok ilaçtan steroid ve dopinglerden uzak durmalısınız demiştim.
Kuşkusuz egzersiz yapmak, sağlıklı ve zinde bir hayatın kapısını aralıyor. Ama yapılan bir araştırmada ani ölümlerin % 20’si de sporcularda görülüyor. Sporcu ölümlerinin yüzde 90’ı spor esnasında gerçekleşiyor. Yüzde 85’inin nedeni de bilinen ya da bilinmeyen kalp-damar hastalıkları. Ölümlerin % 7’si profesyonel sporcularda, % 22’si üniversite öğrencilerinde ve yüzde 62’si de lise öğrencilerinde meydana geliyor. Ölen sporcuların % 90’ı erkeklerden olmaktadır. Yaş ortalaması, 17. Sporcuların sadece % 18’inin ölmeden önce bir rahatsızlığı olduğu biliniyor. Geri kalan % 82’lik kısım, kalbinde sorun olduğunu bile bilmiyor.
Son yıllarda yapılan birçok araştırmada, düzenli sporun kalp hastalıklarının, özellikle de kalp krizinin önlenmesinde çok önemli bir faktör olduğunu göstermektedir. Dünya sağlık örgütü tarafından tavsiye edilmesine rağmen, gözlemlere göre fiziksel aktiviteye alışkın olmayanlarda yoğun bir programa başlamak, ani ölüm ve kalp krizine neden olmaktadır. Son yıllarda, yoğun fiziksel aktivite sonrası görülen ani ölüm sayısındaki artış dikkati çekmektedir. Bu ölümler, okullardaki spor aktivitelerinde meydana geldiği zaman basında yer aldığından, bu yaş grubuna özgü gibi düşünülse de, gerçekte her yaş grubunda görülebilir. Aslında sporda ani ölümlerin en önemli nedenleri arasında kalp-damar sistemi patolojileri gelmektedir. Özellikle belirtelim ki 35 yaş üstü ve damar sertliğine bağlı kalp damar problemleri olanlarda ani ölüm görülme olasılığı çok fazladır. Bilimsel bir araştırmada erkek denekte yapılan incelemeler sonucu, yoğun şiddette yapılan fiziksel aktivite daha önceden var olan bazı sağlık problemlerinin de eklenmesiyle tehlikeli olabileceğini ortaya koymaktadır. Yoğun şiddette yapılan fiziksel aktivite iki taraflı keskin bıçak gibidir. Araştırmacılar, önce yaklaşık 12500 deneğin fiziksel aktivite alışkanlıklarının belirlenmesi için bir anket yapmışlar. Daha sonra yoğun şiddette yapılan fiziksel aktivitenin ve daha hafif yapılan fiziksel aktivite arasındaki ani ölüm riskinin belirlenmesine çalışmışlar. Denekler 12 yıl takip edilmiş ve ani ölümlerin %45 oranında daha yoğun şiddetli fiziksel aktivite döneminde gerçekleştiği belirlenmiş. Bu ölümler sık ve düzenli fiziksel aktivite yapanlarda az, sakin hayat tarzı sürdürenlerde daha fazla tespit edilmiştir.
Bir başka araştırmada Ragosta ve arkadaşları, 30 yaş üzerinde joging yaparken ölen 75 kişinin otopsisinden,71’inin (%95) koroner arter hastalığı bulmuşlardır. Yine İngiltere de bir başka çalışmada 109 yetişkinin 80’inde (%73) koroner arter hastalığı bulunmuştur. Burke ve arkadaşları 11 çalışmayı gözden geçirmiş, 35 yaş üzeri egzersiz esnasında ölen sporcuların birçoğunda sigara, hipertansiyon, yüksek kolesterol düzeyi, ailesinde koroner kalp hastalığı anamnezi olduğunu bildirmişlerdir. Yoğun ve şiddetli egzersizin kalp problemlerine sebep olma mekanizması, sempatik sistemin aktive olmasıyla açıklanmaktadır. Sempatik sistem, tüm iç organlarda yer alan ve özellikle kalpte çalışmayı artıran bir sinir ağıdır. Bu sinir ağı kalbin hızını ve kan atma hacmini artırır. Ağır egzersiz sırasında veya sonrasında damar sertliği olan bölgelerde damar yırtılmaları ve ölümcül ritim bozuklukları oluşabilir. Buna karşın düzenli egzersiz yapanlarda sempatik sistemi dengeleyen parasempatik sistem de aktiftir. Bu da kalbi daha sabit halde tutar; kanda kolesterolün kabul edilebilir seviyede kalmasına yardım eder.
ERKEK SPORCULARIN RİSKİ FAZLA
Farklı bir bakış açısını kalp ve damar cerrahi Prof. Dr. Mehmet Salih Bilal sporcularda görülen ani ölüm olaylarının çok nadir bir durum olduğunu ve paniğe kapılmaya gerek olmadığını söyledi. Genç sporcularda "Ani Ölüm" görülme ihtimali yaklaşık yılda 200.000 sporcuda bir olduğunu söylüyor. Genel olarak erkeklerin riski ise kadın sporculara göre 5 kat fazla olduğunu söylüyor. Ailesel yüksek kolesterol hastalığı bulunan 30 yaşından genç insanların ve 35 yaşın üstündeki sporcuların ani ölüm nedeni % 90 ihtimal ile koroner kalp hastalığı olabilir. Bu durumla karşılaşılmaması için egzersiz yaparken bol sıvı tüketmesi çok önemlidir. Performansınınım zirvesindeki sporcuda da kalp hastalığı olabilir. Ani ölüm görülen sporcularda yapılan araştırmalar hepsinin ciddi bir hastalığı, özellikle de kalp hastalığı olduğunu göstermiştir. Çok formda görünen bir kişide de önemli bir kalp hastalığı bulunabilir. Travma olmayan hallerde gençlerde ani ölüm nedeni genellikle doğumsal kalp hastalıklarıdır. Bunların arasında kalp duvarlarının kalınlaşmasına yol açan “hipertrofik kardiyomyopati” denilen kalp kası hastalığı en sık görülmekte ve vakaların yarısından sorumlu tutulmaktadır. Bu hastalıkta kalınlaşan kalp kası bazen kalbi besleyen koroner damarları sıkıştırarak ayrıca kalbin beslenmesini de bozmaktadır. Bu hastalık ailesel bir geçiş göstermekte olup genellikle ailede sebebi bilinmeyen bayılma, özellikle efor sarf ederken kendini kaybetme ve ani ölüm hikayesi mevcuttur. Göğüs filmi, elektro çekilmesi ve eko yapılması teşhis için yeterli olmaktadır. Toplumda görülme sıklığı 500 kişide birdir. Bundan sonra görülme sıklığı olarak ikinci sırada doğuştan koroner arter anormallikleri gelmekte olup bunun değişik çeşitleri mevcuttur. Erken yorulma, göğüs ağrısı ve efor sırasında bayılma şeklinde belirti verirler. Halk arasında damar sertliği denilen türdeki koroner hastalığı 30-35 yaşlarında sebepler arasında kendini göstermeye başlarken, 35 yaşından sonra açık farkla en yaygın sebep halini almaktadır. Bu yaşın üstündeki sporcularda ani ölüm nedeni yüzde 90 ihtimal ile koroner kalp hastalığıdır. Kalp kasının virüslere bağlı iltihabı durumları, kalp ritim bozuklukları ve kalbin elektriksel sistemi ile ilgili hastalıklar, kalbin sağ karıncığının anomalileri, bazı ilaç bağımlılıkları, aort kapağı darlıkları diğer önemli sebeplerdir. Marfan hastalığı bulunan kişilerde aort yırtılmaları da bir diğer nedeni oluşturur.
Sporcularda kalbi sendromunu ayırt etmek çok zordur. Bu hastalıkların görülme sıklıklarının az oluşu nedeniyle sporcularda veya spora başlayacaklarda en ileri tetkikler yapılmak suretiyle teker teker araştırılması önerilmemektedir. Bunun için yüksek riskteki bir sporcuyu tespit etmek için 200.000 sporcunun araştırılması gerekir. Bu samanlıkta iğne aramaya benzer. Ayrıca mevcut araştırma yöntemlerinin yüzde 100 özellikli ve duyarlı olması da söz konusu değildir. Bazı sporcularda gelişen “sporcu kalbi sendromu” denilen tabloda görülen kalp büyümesi, kalp hızında yavaşlama ve kalp üfürümü gibi bulguların gerçek bir hastalıktan ayırt edilmesi güç olabilir. Hipertrofik kardiyomiyopati gençlerde görülen en sık ani ölüm nedeni olmasına rağmen bunu en iyi gösteren ekokardiyografi tetkikinin sporculara rutin olarak yapılması bile ekonomik maliyeti nedeniyle halen tartışmalı bir konudur. Doktor tarafından ani ölüme yol açabilen kalp hastalıklarına ait belirtilerin tam ve dikkatli bir şekilde sorgulanması ve fiziksel muayene sonrasında gerek duyulduğunda daha ileri testlerin yapılması tavsiye edilen yaklaşımdır. Bu kontrollerin iki yılda bir tekrarlanması önerilmektedir. Kontroller sırasında daha önceden göğüs ağrısı, bayılma veya bayılır gibi olma, egzersiz sırasında aşırı nefes darlığı veya yorulma olması, geçmişte kalpte üfürüm duyulmuş olması, yüksek kan basıncı (tansiyon) bulunması, yakın akrabalarda erken yaşta ölüm ve kalp hastalıklarının görülmesi gibi noktalar dikkatle sorgulanmalıdır. Fiziksel muayene ile ani ölüme yol açabilen birçok hastalığa ait belirtiler tespit edilebilir ve böylelikle daha ileri tetkik yapılacak hastalar belirlenmiş olur. Bu ileri tektiler elektrokardiyografi, ekokardiyografi, eforlu EKG testi, elektrofizyoloji ve kalp kateterizasyonu olabilir. Sonuç olarak sporcularda spora yeni başlayanlarda öncelikli olarak bir doktor kontrolünden geçmeleri gerekir. Başlarken de mutlaka yavaş tempolu başlanmalıdır. Özellikle sezon başında antrenörler şiddetti düşük kapsamı kademeli olarak genişleyen bir yüklenmeyle başlamaları sporcuları rahatlatacaktır. Sağlıklı günler diliyorum.

Kaynaklar: www.eniyihekim.com/istanbul/kalp damar cerrahisi, M.S.Bilal:,* ww.drsibelulusan.com,T. A.Kalyoncu, * Spor ve Bilim, C.Açıkada, E.Ergen,*Egzersiz Fizyolojisi, N.Akgün www.sagliksifa.com, www.hekimce.com, www.fizik-tedavi.org, www.saglicaklakal.com