Bu hafta tarafıma sıkça sordukları bir soruya cevap vermeye çalışacağım. Bu konu yıllardır spor bilimciler tarafından araştırılan ciddi bir konudur. Ben de bu hafta anemi konusu ve egzersiz etkisi ile sportif performansa arasındaki ilişki hakkında ayrıntılı bilgi vermeye çalışacağım.

Anemi Nedir? Anemi kanın hemoglobin miktarındaki azalmaya bağlı olarak dokulara metabolik fonksiyonlar için yeterince oksijen sağlanamaması (hipoksi) durumudur. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) hemoglobin (Hb) miktarının 13 gr/dl altında olması durumunu anemi olarak kabul eder.

Anemi Belirtileri Nelerdir? Özellikle egzersiz yapanlarda ve sporcularda yorgunluk olarak ortaya çıkar. Diğer belirtileri baş ağrısı, kan basıncında düşüklük, renk kaybı ve solukluk, kalbin hızlı çalışması, egzersiz performans kapasitesinde düşme, genel halsizlik ve düşkünlük hali, yoğunlaşma eksikliği, nefes almada güçlük çekmek, kalpte çarpıntı bozukluğu, sürekli terleme, kalp yetmezliği, solukluk, ağız kenarında yara çıkması, tırnaklarda düzensizlik, toprak yeme isteğinin oluşması vb. Genelde çocuklarda sık görülen kronik anemide; davranış bozukluğu yaratır, psikomotor gelişim bozukluğu ve dikkat bozukluğu en göze çarpan belirtileridir. Bu belirtileri düşünülmediği takdirde başka patolojik durumlar değerlendirilmelidir.

Sporcularda Anemiye Yol Açan Durumlar Nelerdir? Anemiye yol açan pek çok tıbbi neden olmakla birlikte, sporcularda aneminin en önemli nedenlerinden birinin demir eksikliği olduğunu söyleyebiliriz. Genelde egzersiz sırasında, genito üriner sistem ve gastro intestinal sistem yoluyla kaybedilen demir çok azdır Özelikle terleme yolu ile kaybedilen demir de ihmal edilebilecek düzeydedir. Yalnız uzun mesafe koşucularında ve maratoncularda bu kayıplar çok önemli olabilir. Sporcularda kanamalı travmaya bağlı olarak kan kaybının olması, özellikle bayan sporcularda adet dönemlerinde kan kaybının olması, beslenme planlarında demir içerikli ürünlerin yetersiz olması nedeniyle demir eksikliği anemisi görülebilir. Sporcularda demir eksikliği anemisine yol açan tıbbı sorunlar aşağıdaki gibidir;

HEMOGLOBİNURİ VE HEMATURİ

Hemoglobinuri; Elit düzey egzersiz yapmak damar içi hemolize yol açabilir. Damar içi hemolizinde, serum haptoglobin seviyesinde azalma, idrarda serbest hemoglobin, plazma serbest hemoglobin artışı ve retikülosit indeksinde yükselme görülür. Damar içi hemoliz, egzersizin süresi ve yoğunluğu ile artar. Yine zemin reaksiyon gücünü artıran sert zeminlerde koşu ve şok emici özelliği olmayan spor ayakkabısının kullanımı, hatalı koşu tekniği, eritrosit kırılganlığında artış, vücut ısısında artış ve dolaşımdaki eritrositlerin yaşlı olması damar içi hemolizini artırabilir.

Hematuri; Özellikle uzun mesafe koşucularında görülür. Genelde idrarda kan bulunması durumudur. Mesane arka duvarı ile prostat tabanı arasında sürtünme sonucu oluşur. Egzersiz sırasında damar direncin artmasına bağlı olarak böbrek kılcal damarlarında yırtık olması sonucu ortaya çıkar.

Gastrointestinal Kanama; Egzersiz sırasında kanın gastrointestinal sistemden kaslara yönlenmesine bağlı olarak iskemik gastrit ve kolit görülmesine rastlanabilir. Özellikle, maraton koşucularında iskemik ve metabolik nedenli gastrointestinal de kanama görülebilmektedir. Çok az sporcuda koşu sonrasında kanlı dışkı görülür. Bunun için maraton koşucularına yarış sonrası dönemde gaitada gizli kan bakılması gerekir. Sporcularda stres ve ağrı kesici kullanımı mukozal hasara, gastrit ve ülsere yol açarak kanamaya sebep olabilir.

ANEMİ İLE SPORTİF PERFORMANS ARASINDAKİ İLİŞKİ

Demir eritrosit-Hb kompleksinde oksijenin taşınması için gerekliği tartışılmaz. Mitokondrinin iç membranında yer alan hidrojen elektron taşıyıcı sistemi ve oksidatif fosforilasyonda görevli birçok enzimin ko-faktörüdür. Dolaşımdaki demir fazla olduğu durumlarda ise serbest oksijen radikalleri oluşumuna yol açarak oksidatif strese yol açar. Bilindiği gibi oksidatif stres hücresel düzeyde hasar yapıcı bir mekanizmadır. Bunun için organizmanın; sağlıklı bir yaşam ve en üst düzeyde sportif performans için demiri belirli sınırlarda tutması gereklidir. Bu bilgiler ışığı altında demirin aerobik performansın etkililiğini ve verimliliğini düzenleyen parametrelerden biri olduğunu söyleyebiliriz. Bazı çalışmalarda (hayvan deneylerinde) koşu performansı ile demir seviyesi arasında anlamlı bir ilişkili olduğu, demir eksiliği olan sıçanlarda performansın hemoglobin düzeyinden bağımsız olarak düşük olduğu bulunmuştur.

Sporcular ile yapılan çalışmalarda; hemoglobin değerinin normal sınırlar içerisinde kalması koşulu ile hemoglobin miktarında düşmenin sportif performansı etkilemediği, referans değerin altında Hb değerlerinin ise sportif performansı olumsuz yönde etkilediği bulunmuştur. Eritrosit sayısının yüksek olduğu maraton koşucularında sportif performansın da arttığı gösterilmiştir. Yine demir eksikliği anemisi olan sporcularda demir yüklemesinin performansı artırıcı etkisi ortaya konmuştur. Özellikle anemisi olmayan sporcularda, demir yüklemesinin sportif performansı artırıp artırmadığı konusu henüz ispatlanmamıştır.

Son olarak anemiye yol açan pek çok tıbbi sorun olmakla birlikte, sporcularda aneminin en önemli nedeninin demir eksikliği olduğunu söyleyebiliriz. Ancak sporcularda küçük ve büyük çapta travmanın kan kaybına yol açması, bayan sporcularda adet dönemlerinde kan kaybının olması, beslenme programında demir içerikli ürünlerin yetersiz bulunması nedeniyle demir eksikliği anemisi görülmektedir. Bunu engellemek için sporcuların; deposunu gösteren demirini ve feritin, miktarının ölçülmesi, referans değerler altında ise oral demir verilmesi gerekmektedir. Demir eksikliğinden uzak, performans dolu günler diliyorum.

Kaynaklar:

1. Smith JA, Kolbuch-Braddon M, Gillam I, Telford RD, WeidemannMJ, Changes in the susceptibility of red blood cells to oxidative and osmotic stress following submaximal exercise. Eur J Appl Physiol Occup Physiol 1995

2. Smith JA, Telford RD, Kolbuch-Braddon M, Weidemann MJ. Lactate/H+ uptake by red blood cells durşng exercise alters their physical properties. Eur J Appl Physiol 1997

3. Yıldız Y.Spor Hekimliği Uzmanı

4. Ernest Beutler, Wanda Kuhl and Carol West. The Osmotic Fragility of erythrocytes after prolonged liquid storage and after reinfusion . Blood 1982

5. Akgün N. Egzersiz ve Spor Fizyolojisi. 5. Baskı Ege Üniversitesi Basımevi, 93-98, İzmir,1994

6. Beydağı H. ve Temoçin S. Egzersiz sırasında hemoliz ve kanama. GaziantepTıp Fakültesi Dergisi, 1995

7. John A Smith,David T Martin Richard D Telfordand Samir K Ballas; Greater erythrocyte deformability in world-class endurance athletes. AJP – Heart and Circulatory Physiology 1999