19. yüzyılda ülke nüfusunun kahir çoğunluğunu sağlayan çiftçi ve köylü kesiminin imparatorluk ekonomisine katkısı daha iyi anlaşılmış, ülkenin ayakta kalabilmesinin yolunun, çiftçi ve köylüyü desteklemekten geçtiği kararına varılarak bu kesimin desteklenmesi için pek çok kararlar alınmıştır.

Bitkisel üretimin yanı sıra hayvansal varlığın geliştirilmesi, korunması ve ekonomiye katkısının artırılması için hayvancılık alanında da muafiyet ve desteklemeler başlatılmıştır.

Teşvik tedbirleri, hayvancılık alnında da uygulanmıştır. Örneğin; 1839’da 600 baş merinos cinsi damızlık koyun Edirne’de halka dağıtılırken 1843’te merinos cinsi koyunlardan 10 yıl süreyle hiçbir vergi alınmaması kararlaştırılmıştır. Bu dönemde zirai kredi alanında da önemli gelişmeler yaşanmıştır. Zirai kredi alanında hem özel kredi piyasasını düzenleyici kurallar getirilmiş hem de devlet tarafından çiftçiye kredi verilmiştir. 1848’de Kütahya pilot bölge seçilerek % 8 faizli kredi dağıtılırken 1851’de bütün iller kapsam içine alınmıştır. (1)

Osmanlı hükümeti tarımsal gelişmeyi sağlamak, üretim ve ihracatı artırmak için, tarım arazileri ile ilgili hukuksal yapıda değişikliler yapmaya başladı. Bu konudaki en önemli düzenleme olan 1858 yılı arazi kanunnamesi, tarımda özel mülkiyeti getiren hukuk yapısına geçişi büyük ölçüde kolaylaştırdı. Artık vakıf ve padişahın hassa arazileri dışında kalan tarım arazileri özel mülkiyet olarak tapulanabilecekti. Tabii ki bundan öncelikle İngiliz girişimciler yararlanacaktı.

Uygulanan zirai gelişme politikaları ve daha önemlisi dışarıdan gelen talepler sonucunda bu dönemde önemli gelişmeler sağlanmıştır. Tarımsal üretim üzerinden alınan öşür gelirlerinde de önemli artışlar gözlenmiş ve 1848 ile 1876 yılları arasında genel bütçe gelirlerinin üç katına yükseldiği 28 yıllık dönemde öşür gelirlerinin de 4 katına ulaştığı görülmüştür (2).

Yine uygulanan politikalar sonucunda hububat üretimi 1888-1911 yılları arasında % 51 oranında artarken, tütün üretimi % 191, incir üretimi % 122, fındık üretimi % 217, ipek kozası üretimi % 122 ve Adana bölgesindeki pamuk üretimi % 472 oranında artmıştır. Tarım ürünlerinin ihracat içindeki payı 1889’da % 18, 1907’de % 22’ye ve 1913’de % 27’ye yükselmiştir.(3).

Tarımsal desteklemelerin etkisiyle gelişen tarım sektörünün büyümesi fazla uzun sürmemiş,19.yüzyılın sonlarına doğru ihracattaki daralmalar büyümeyi kısıtladığı gibi hem çiftçi ve köylü kesimini hem de devlet bütçesini zor duruma düşürmüştür.

(1): 4 Tevfik Güran, “Zirai Politika ve Ziraatte Gelişmeler 1839-1876”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara,1992, s 227.

(2): Tevfik Güran, Zirai Politika, s. 233.

(3): 7 Y. Sezai Tezel, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, Ankara, 1986, s72.