Demokratik bir hukuk devletinde, yurttaşların temel hak ve özgürlüklerini koruma ve bu hakların ihlal edilmesi durumunda adalet arama hakkı, hukukun üstünlüğünün temel bir ilkesidir. Bu bağlamda, Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuru, bir yurttaşın doğrudan mahkemeye giderek temel hak ve özgürlüklerinin ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesi'ne başvurma hakkını tanır.

Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuru, 12 Eylül 2010 Anayasa Değişikliğine dair referandum sonrası Anayasa'nın 148. maddesiyle düzenlenmiştir. Bu hüküm uyarınca, herkes, Anayasa Mahkemesi'ne, kendilerine Anayasa'nın temel hak ve özgürlüklerini düzenleyen maddeleri kapsamında tanınan haklar, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve buna ek olarak Türkiye’nin taraf olduğu protokoller kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından ihlal edildiği iddiasıyla başvurabilirler. Bireysel başvurular, bireyin haklarının doğrudan ihlal edilmesi durumunda yapılır ve başvuruda bulunabilmek için diğer yargı yollarının tüketilmiş olması gerekmektedir.

Anayasa Mahkemesinin 2023 yılı bireysel başvuru raporu incelendiğinde başvuruların yalnızca %15,8’inin esastan incelenebildiğine yer verilmiştir. Bu oran da bireysel başvuruda bulunurken bırakalım vatandaşları, avukat meslektaşlarımızın dahi bireysel başvuru sürecinde evrak asıllarının tamamının ibraz edilmemesi, süre sorunu veya diğer usuli eksikliklere takıldığını göstermektedir.

Anayasa Mahkemesine bireysel başvuruda bulunurken dikkat edilmesi gereken bazı noktaları bu yazımızda incelemeye çalıştık.

Başvuru Süreci

Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuru süreci, belirli prosedürlere tabidir. Başvuru sahibi, öncelikle ihlal iddiasını somut olarak ortaya koymalı ve başvurusunu gerekçelendirmelidir. Başvuruda bulunulmadan önce dosyaya göre adli veya idari tüm yargı yollarının tüketilmiş olması gerekmektedir. Başvurunun kabul edilmesi durumunda, Anayasa Mahkemesi başvuruyu inceleyerek karar verir ve gerekli hukuki tedbirleri alır.

Bireysel başvuru ancak ihlale yol açtığı ileri sürülen işlem, eylem ya da ihmal nedeniyle güncel ve kişisel bir hakkı doğrudan etkilenenler tarafından yapılabilir. Kamu tüzel kişileri Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuruda bulunamaz iken özel hukuk tüzel kişileri sadece tüzel kişiliğe ait haklarının ihlal edildiği gerekçesiyle bireysel başvuruda bulunabilir. Yalnızca Türk vatandaşlarına tanınan haklarla ilgili olarak ise yabancılar bireysel başvuruda bulunamaz.

Bireysel başvurular, doğrudan ya da mahkemeler veya yurt dışı temsilcilikler vasıtasıyla yapılabilir. Harca tabidir. Başvuru dilekçesinde başvurucunun kimlik ve adres bilgilerinin, ihlal edildiği ileri sürülen hak ve özgürlüğün ve dayanılan Anayasa hükümlerinin, başvuru yollarının tüketilmesine ilişkin aşamaların, başvuru yollarının tüketildiği tarih ile varsa uğranılan zararın tek tek belirtilmesi gerekir. Başvurucu bir avukat tarafından temsil ediliyorsa, vekâletnamenin sunulması gerekir. Bireysel başvurunun, başvuru yollarının tüketildiği tarihten; başvuru yolu öngörülmemişse ihlalin öğrenildiği tarihten itibaren 30 gün içinde yapılması gerekir. (Öğrenme her türlü gerçekleşebilecek olup UYAP Vatandaş Portaldan söz konusu dosya içerisine bakmanız dahi sürenizi başlatacaktır.)Haklı bir mazereti nedeniyle süresi içinde başvuramayanlar, mazeretin kalktığı tarihten itibaren 15 gün içinde ve mazeretlerini belgeleyen delillerle birlikte başvurabilirler.

Anayasa Mahkemesi yapacağı inceleme sonucu, başvurucunun hakkının ihlal edildiğine ya da edilmediğine karar verir. İhlal kararı verilmesi hâlinde ihlalin ve sonuçlarının ortadan kaldırılması için yapılması gerekenlere hükmedilir. Ancak AYM, yerindelik denetimi yapamaz, idari eylem ve işlem niteliğinde karar veremez.

Tespit edilen ihlal bir mahkeme kararından kaynaklanmışsa, ihlali ve sonuçlarını ortadan kaldırmak için; yeniden yargılama yapmak üzere dosya ilgili mahkemeye gönderilebilirken yeniden yargılama yapılmasında hukuki yarar bulunmayan hâllerde başvurucu lehine tazminata hükmedilebilir veya genel mahkemelerde dava açılması yolu gösterilebilir.

Yeniden yargılama yapmakla yükümlü mahkeme, Anayasa Mahkemesinin ihlal kararında açıkladığı ihlali ve sonuçlarını ortadan kaldıracak şekilde mümkünse dosya üzerinden karar verir.

Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuru, yurttaşların temel hak ve özgürlüklerini koruma açısından son derece önemlidir. Bu başvuru mekanizması, bireylerin hükümetin veya diğer bireylerin keyfi veya haksız uygulamalarına karşı korunmasını sağlar. Ayrıca, bu mekanizma, yargı yollarının tükenmesi gerektiği şartıyla, bireylerin diğer hukuk yollarının işlememesi veya etkisiz olması durumunda adalet arama hakkını güvence altına alır.

Anayasa Mahkemesi'ne yapılan bireysel başvuruların işleyişi, başvurunun incelenmesi ve sonuçlandırılması sürecini kapsar. Başvurunun kabul edilmesi durumunda, Mahkeme başvuruyu inceleyerek ihlalin varlığına karar verir ve gerekli tedbirleri alır. Bu süreç, yurttaşların haklarının etkin bir şekilde korunmasını sağlar ve hukuk devletinin temel prensiplerinden biri olan adaletin tecellisini güçlendirir.

Anayasa Mahkemesi'ne yapılan bireysel başvuruların sonuçları, genellikle geniş kapsamlı etkilere sahiptir. Mahkeme, bireysel başvurular sonucunda verdiği kararlarla, Anayasa'nın yorumunu ve uygulamasını şekillendirir. Bu kararlar, sadece bireylerin haklarını değil, genellikle toplumun genelini etkiler ve hukukun evrensel ilkelerine uygun olarak adaletin sağlanmasına katkıda bulunur.

Sonuç olarak, Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuru hakkı, demokratik bir hukuk devleti iddiasında bulunan her devletin olmazsa olmazıdır. Bu hak, yurttaşların adalet arama sürecinde etkin bir rol oynamalarını sağlar ve temel hak ve özgürlüklerin korunması için güçlü bir araç oluşturur.